بحثی در باره فیلم های آموزشی از منظر تکنولوژی آموزشی
سینما نان دارد ... یادگیری نان ندارد
جمعه دهم آبان ماه افتتاحیه سی و‌هشتمین جشنواره بین‌المللی فیلم های علمی و آموزشی رشد برگزار می‌شود و این جشنواره تا هفدهم آبان ماه ادامه خواهد‌داشت. مقاله بحثی در باره فیلم‌های آموزشی از منظر تکنولوژی‌آموزشی به همین مناسبت سیر تحول و توسعه تکنولوژی‌آموزشی و فیلم‌های‌آموزشی را در یک روند تاریخی و سیر تحول روانشناسی تربیتی با نقطه نظرگاهی تحلیلی و انتقادی مورد برسی قرار داده است.
بحثي در باره فيلم هاي آموزشی
از منظر تكنولوژی آموزشی
به نظر مي رسد بسياري از متخصصان تعليم و تربيت ، خانواده ها و جامعه فيلم سازي كشور اعتقاد دارند ، فيلم آموزشي وسيله مناسبي براي آموزش ( در كلاس درس ، استفاده به صورت انفرادي يا از شبكه هاي تلويزيوني ) در سطح كشور است . براي برسي اين اعتقاد ، مناسب است از بستري كه فيلم هاي آموزشي در آن مطرح و سير تحولي خود را طي كرده است يعني مباحث تكنولوژي آموزشي آغاز كنيم . امروزه براي بسياري از متخصصان و افرادي كه با مباحث فناوري آموزشي درگير هستند اين مسئله مطرح است كه تكنولوژي آموزشي چيست ؟ براي پاسخ به اين سوال شايد سير تحول تكنولوژي آموزشي ما را به جواب نزديك كند .
يكي از پژوهشگراني كه تاريخچه و سير تحول تكنولوژي آموزشي را برسي كرده است پرفسور لويز التون است . او معتقعد است تكنولوژي آموزشي در طي مسير توسعه خود از سه مرحله آموزش جمعي ، آموزش انفرادي و آموزش گروهي عبور كرده است . التون مسير تحول تكنولوژي آموزشي را از نگاه ابزاري به آن تا نگاه انسان گرايانه را مد نظر داشته است . هر چند در اين تقسيم بندي به صورت مستقيم به تكنولوژي آموزشي به عنوان يك فرآيند سيستمي كه سالها مورد توجه تكنولوژيست هاي آموزشي بوده توجه زيادي نشده است اما به نظر مي رسد براي آغاز بحث شروع مناسبي باشد .
در اولين مرحله يا مرحله آموزش جمعي ، تكنولوژي آموزشي با ديدي توده نگر ، نگريسته شده است . در اين مرحله آموزش با هجوم وسايل ارتباطي همچون فيلم و تلويزيون در امر تعليم و تربيت روبرو بوده است . در اوايل قرن بيستم به تدريج مدارس توسط پروژكتورهاي نمايش فيلم كه توسط كارخانه هاي سازنده وسايل ارتباط جمعي ساخته شده بودند انباشته شدند . هر چند اين وسايل در ابتداي امر جهت نمايش فيلم در مدارس ساخته نشده بودند ولي مدارس بازار جديد و پر سودي را براي توليد كنندگان اين وسايل به ارمغان آوردند . در اين سالها اكثر كساني كه منابع نرم افزاري دستگاهها را فراهم مي آوردند تهيه كنندگان ، فيلم سازان و هنرمندان بودند و اكثر كساني كه با اين وسائل كار مي كردند متخصصين فني ، مهندسين و تكنيسين ها بودند . مي توان گفت در اين مرحله تكنولوژي آموزشي را مطابق با رسانه هاي حاصل از انقلاب ارتباط مي دانستند كه اصطلاحا به آن وسايل ديداري و شنيداري ( سمعي و بصري ) مي گفتند و نقش آنها را انتقال پيام يا انتقال دانش مي دانستند . اما پژوهشهايي كه به مرور زمان انجام مي شد ، تفاوت معني داري بين آموزش حاصل از اين و سايل و آموزش سنتي را نشان نداد . يكي از دلايل مهم اين مسئله عدم توجه به ويژگيهاي روانشناسي و مراحل رشد1 مخاطب بود . در حقيقت مي توان گفت كه اين فيلمها به جاي مخاطب براي دستگاههايي كه در مدارس بودند ساخته مي شدند . بعد از جنگ جهاني دوم فعاليتهاي زيادي در جهت كارايي و اثر بخشي روشها صورت گرفت ، يكي از اين دست آوردها استفاده وسيع از فيلم ، تلويزيون همگاني و تلويزيون آموزشي در امر آموزش بود . اما پژوهشها نشان داد نهضت آموزش جمعي موفقعيت زيادي در رسيدن به اهدافش كسب نكرد . اين روشها اكثرا به هدفهاي آموزشي محدودي دست مي يافتند و براي دسترسي به اكثر هدفهاي شناختي مناسب نبودند ، همچنين دانش آموزان را منفعل و غير فعال بار مي آوردند و حالت تعاملي مناسبي نيز نداشتند. شبكه هاي كابلي و تلويزيون آموزشي كه در اوج پيشرفت مرحله آموزش جمعي بوجود آمدند امروزه تعطيل يا از دامنه فعاليت آنها كاسته شده است و در مواردي به صورت تلويزيون مدار باز به فعاليت خود ادامه مي دهند .
در بستر همين دوران است كه با توجه به اهميت فيلم در سطح جهاني به عنوان يك رسانه آموزشي ، اداره آموزش فعاليتهاي سمعي و بصري ( دفتر آموزش سمعي و بصري ) كه در سال 1341 در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشكيل شده بود اقدام به برگزاري جشنواره فيلمهاي آموزشي كرد كه پس از تشكيل وزارتخانه جديد التاسيس آموزش و پرورش برگزاري آن توسط اين وزارتخانه ادامه پيدا كرد . در حال حاضر اين جشنواره توسط دفتر تامين رسانه هاي آموزشي ( دفتر تكنولوژي آموزشي ) وزارت آموزش و پرورش تحت عنوان جشنواره بين اللملي فيلم هاي آموزشي و تربيتي رشد با همان ديدگاههايي كه حاصل از نگاه به مرحله اول تكنولوژي آموزشي بود به فعاليت خود ادامه مي دهد .
به طور كلي مي توان گفت اساس تئوريكي آموزش جمعي تكنولوژي صنعتي بود ، همچنين در در روش تاكيد بر سخت افزار داشت كه نتايج آن منجر به پيدايش تلويزيون مدار بسته (CCTV) ، پخش سراسري و فيلم و ويدئو شد .
پس از اينكه پژوهشگران تعليم و تربيت متوجه شدند هدف از تعليم و تربيت ايجاد يادگيري در مخاطبان است و انتقال دانش يا پيام مسئله اصلي تعليم و تربيت نيست ، مخاطب در مركز تعليم و تربيت قرار گرفت و ديد ابزاري كاركرد خود را به نسبت زيادي از دست داد . در نتيجه مباحث مربوط به روانشناسي يادگيري كه نشان ميداد يادگيري در مخاطب چگونه اتفاق مي افتد در تمامي زمينه هاي مربوط به تعليم و تربيت گسترش يافت2 .
دومين مرحله تكنولوژي آموزشي يعني آموزش انفرادي تحت تاثير نگره رفتارگرايي در روانشناسي است . اين رويكرد اعتقاد دارد يادگيري بر اساس محرك و پاسخ شكل مي گيرد . رفتارگرايان معتقد ند هنگامي كه ياد گيرنده در مقابل محركي قرار بگيرد و به آن پاسخ دهد و آن پاسخ تقويت شود يادگيري اتفاق مي افتد ، در مراحل پيچيده تر يادگيري ، وقتي ياد گيرنده در مقابل محركهاي گوناگوني قرار بگيرد ، پاسخ هاي مناسب آن ارايه مي كند . در اين مجموعه موقعيت هاي پاسخ و محرك ، اگر تقويت متوالي انجام شود و ياد گيرنده پاسخهاي فوري دريافت نمايد ، يادگيريهاي پيچيده تر حاصل مي شود .
نتايج تحقيقات رفتارگرايان مخصوصا اسكينر موجب استفاده از يادگيري برنامه اي در امر تعليم و تربيت شد . در يادگيري برنامه اي موضوعي كه بايد آموخته شود به گامهاي كوچك تقسيم مي شود كه با نظم و ترتيب خاصي در پي يكديگر قرار گرفته اند و ياد گيرنده پس از جواب دادن به هرگام وارد گامهاي بعدي مي شود . اين ديدگاه منجر به ساخت دستگاههاي آموزش برنامه اي و بسته هاي آموزشي به صورت مواد ديداري و شنيداري شدند كه به مرور زمان يادگيري از طريق رايانه و برنامه هاي آموزش انفرادي چند رسانه اي هم به آن اضافه شدند . اكثر برنامه هاي رايانه اي چند رسانه اي حالت تعاملي داشتند .
همچنين رفتارگرايي موجب پيدايش رويكردي به نام آموزش و پرورش قابليت مدار در تعليم و تربيت شد كه درآن نتايج مطلوب يادگيري كه مقاصد خاص آموزشي بودند پيشاپيش به عنوان هدفهاي رفتاري مشخص مي شدند . همچنين در اين رويكرد معيار ها و ملاك هايي به عنوان سطح استاندارد موفقيت تعريف مي شدند كه توسط آنها ارزشيابي انجام مي شد .
به طور خلاصه مي توان گفت اساس تئوريكي آموزش انفرادي روانشناسي رفتارگر و مدل آن محرك ـ پاسخ بود ، همچنين در روش تاكيد بر نرم افزار داشتند كه نتايج آن منجر به يادگيري برنامه اي ، مطالعه هدايت شده مواد آموزشي به شكل كتابهاي درسي و نوشته ها ( كه به يادگيرندگان فرصت مي دهد متناسب با روش و استعداد خودشان فعاليت كنند ) ، بسته هاي آموزشي ، يادگيري تقليدي و ياد گيري به كمك رايانه بود .
به مرور روشهاي آموزش انفرادي با انتقادات زيادي روبرو شد ، بسياري اعتقاد داشتند اكثر روشهاي آموزش انفرادي باعث مي شود يادگيري دانش آموزان در سطح دانش باقي بماند ، همچنين اين روشها باعث عدم تعامل و ارتباط يادگيرندگان با يكديگر مي شود ، در نتيجه ياد گيرندگان مهارت هاي بحث و گفتگو و مهارت هاي گروهي بين شخصي را ياد نمي گيرند ، بر همين اساس روانشناسان انسانگرا ( كه متاثر از فلسفه اگزيستانسياليسم بودند ) نظريه يادگيري گروهي را مطرح كردند . ديدگاه انسانگرا بر دو زمينه خود پنداره مثبت ( كه ريشه در نظرات آبراهام مازلو دارد ) و مهارتهاي ميان فردي ( كه از نظريات كارل راجرز اخذ شده است ) تاكيد بسيار دارد . اين ديدگاه با تاكيد بر سلامت انسان و اكتشاف معناي شخصي به جاي روان رنجوري و پاسخهاي مكانيكي واكنشي در مقابل روانشناسي فرويدي و روانشناسي رفتارگرا بود . و سعي داشت يادگيرندگان را به سوي عزت نفس و خود پنداره مثبت رهنمون كند . ديدگاه انسانگرا تاكيد بر يادگيري در گروهاي كوچك و استفاده از تكنيكهاي پويايي گروهي و توسل به تعامل و تاثيرگذاري افراد بر يكديگر دارد . اين رويكرد اعتقاد دارد وقتي فراگيران از طريق بحث و گفتگو در معرض انديشه هاي مختلف قرار گيرند به اكتشاف معناي شخصي مي پردازند در نتيجه وقتي يادگيري حاصل مي شود كه فراگيران از طريق بحث و گفتگو به معناي شخصي دست يابند . هنگام استفاده از روشهاي پويايي گروهي نياز به سخت افزار مشخصي وجود ندارد و به جاي تاكيد بر هرگونه سخت افزار و نرم افزار ، بيشتر به روشها و تكنيكها توجه مي شود .
به طور خلاصه مي توان گفت اساس تئوري يادگيري گروهي روانشناسي انسانگرا و مدل آن پويايي گروه است و در روش به تكنيكها يا فنون تاكيد دارد كه نتايج آن منجر به جلسات مهارتهاي بين شخصي ، بازيها و شبيه سازيها شد .
لازم به توضيح است كه به مرور زمان روانشناسان انسانگرا اين رويكرد را به عنوان موج سومي كه براي ايجاد آمادگي جهت انتقال به موج چهارم يعني روانشناسي ماوراء فردي يا ماورا انساني بود اعلام كردند. اين رويكرد بر شهود و استعلا تاكيد داشت . روانشناسان ماورا ء انساني سعي داشتند بين تفكر عقلاني و تفكر شهودي ( كه جايگاه اولي را نيمكره چپ و جايگاه دومي را نيمكره راست مغز مي دانستند ) توازون و تعادل برقرار كنند . آنها معتقد بودند علاوه بر تفكر عقلاني بايد تفكر شهودي نيز تقويت شود . در نتيجه آنها استفاده گسترده تري از تخيل را در كلاس درس توصيه كردند . آنها براي تفكر شهودي مراحلي را بيان كردند كه در آخرين مرحله آن اشراق قرار دارد و در آن مرحله فراگيران به صورت خودجوش راه حل مسائل را پيدا مي كنند ، همچنين ويژگي ديگر اين رويكرد اعتقاد به استعلا و باز و گشوده بودن نسبت به عالم هستي است . آنها معتقعد بودند از طريق استعلا رابطه اي پويا ميان فرد و كائنات برقرار مي شود در نتيجه آنها بر عمل دروني و هوشياري روحاني تاكيد داشتند . آنها معتقد بودند واقعيت يك كل پيوسته است در نتيجه براي درك هر موجود نياز به درك تمام موجودات است . بدين ترتيب آنها استعلا را منبعي از همدلي و شفقت مي دانستند به همين دليل معلمان در اين ديدگاه موقعيتهاي كلاسي را سيال مي دانند و قادرند بر اساس نياز فراگيران حركت كنند و در نظر آنان موقعيت تدريس يك موقعيت برد و باخت نيست . در اين رويكرد تفكر واگرا به عنوان جزيي از فرايند خلاقيت با هم آميزي عقلانيت نيمكره چپ و تفكر كل گراي شهودي غير خطي نيمكره راست تلاش در هشيار كردن فرد در باره نحوه نگاه او به جهان هستي دارد .
علاوه بر تقسيم بندي سه مرحله اي كه پرفسور لويز التون در ارتباط با توسعه تكنولوژي آموزشي ذكر مي كند ، نظريه سيستم ها يكي از نقطه نظرگاههايي است كه تا سالها تكنولوژي آموزشي را تحت تاثير خود قرار داده بود . ديدگاه سيستمي ابتدا در حيطه مهندسي مطرح شد و از آن در طراحي نظامهاي الكترونيكي ، مكانيكي ، كامپييوتري ، نظامي و فضايي استفاده شد ، همچنين علم سيبرنتيك3 يا علم فرمانش نقش زيادي در تكميل اين نظريه ايفا كرد . ديدگاه خبرپردازي و يا پردازش اطلاعات4 در روانشناسي نيز توسط اين نظريه پشتيباني مي شود . نظريه سيستمي در آموزش و پرورش ابتدا مبتي بر روانشناسي رفتارگرا بود كه به تدريج ديدگاههاي روانشناختي شناخت گرايي5 نيز آن را تحت تاثير خود قرار داد . اين رويكرد يك نظريه ساختاري است و فرايند آموزش را يك كل منسجم در نظر مي گيرد كه ( در روند طراحي ، اجرا و ارزشيابي تعليم و تربيت ) اجزاي آن به سمت هدفي مشخص حركت مي كنند و معمولا توسط يك نمودار جرياني ويا الگوريتم روشهاي دست يابي به هدف دنبال مي شود ، در نتيجه در اين نظريه فيلم آموزشي مي تواند جزي از اجزاي سيستم باشد كه در تعامل با بقيه اجزا قرار دارد . در دل اين رويكرد مي توان نگاه ابزاري ، رفتارگرا و يا نگاهي مشابه روانشناسان انسان گرا به كل فرايند تعليم و تربيت داشت6 .
با مروري هر چند مختصر با تاريخچه توسعه تكنولوژي آموزشي آشنا شديم ، اين بررسي به ما نشان داد در بستر آموزش جمعي يعني مرحله اول توسعه تكنولوژي آموزشي جشنواره فيلم هاي آموزشي شكل گرفت . در حالي كه پس از گذر از مرحله اول ، نگاه ابزاري به تكنولوژي آموزشي و به تبع آن فيلم هاي آموزشي كنار گذاشته شده است و مسائل مربوط به ياد گيري به جاي انتقال دانش يا پيام در همه زمينه هاي تعليم و تربيت نفوذ كرده است اما هنوز نگاهي كه فيلمسازان ، مسئولان و دست اندركاران توليد و برنامه ريزان به اين مقوله دارند امتداد نگاهي است كه از مرحله اول تكنولوژي آموزشي از گذشته هاي بسيار دور مي آيد و خروجي آن در توليدات و سفارشات دفتر تكنولوژي آموزشي ( دفتر تامين رسانه هاي آموزشي ) و برگزاري جشنواره فيلمهاي آموزشي رشد ديده مي شود .
" ... اولويت اصلي كاركرد فيلم آموزشي انتقال پيام است ... "
نويد رئيس سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزش و پرورش – نشريه روزانه جشنواره – شماره اول – 8 آبان 1385
" ... وظيفه آموزش و پرورش انتقال دانش ، نگرش ، و مهارت به دانش آموزان است ... "
حميد رضا كفاش معاونت فناوري اطلاعات و اتباطات آموزشي در ارتباط با سينماي آموزشي – همايش چشم انداز سينماي آموزشي تربيتي – خبرگزاري جمهوري اسلامي – چهار شنبه 2 آبان http://www2.irna.com))
" ... تعليم وتربيت هم به ارائه آموزش هاي اصولي نياز دارد كه يكي از وسايل آن توليد فيلمهاي آموزشي است ، وي مي افزايد چنانكه آموزش با فراغت بال و تفريح سالم همراه باشد ، تاثيرات بيشتري خواهد داشت و بهتر فادر خواهد بود مفاهيم مورد نظر به مخاطب منتقل كند ..."
احمد جولايي مديركل دفتر تامين رسانه هاي آموزشي و دبير جشنواره رشد – سايت جشنواره رشد – اخبار مرتبط با سي و هفتمين جشنواره رشد – يك شنبه 6 آبان 1386 (http://restival.roshd.ir)
" ... در واقع اساس اين فيلمها پيامي است كه از پيام دهنده به يادگيرنده منتقل مي شود ... "
سيد امير هاشمي مدير اجرايي جشنواره سي و ششم و معاون جشنواره رشد – نشريه روزانه جشنواره 36 – شماره 2 آبان 1385
" ... فيلم آموزشي فيلمي است كه بتواند مضمون خودش را به مخاطب منتقل كند ... "
امير حسين ندايي عضو كميته انتخاب سي و ششمين جشنواره رشد – نشريه روزانه جشنواره 36 – شماره 2- آبان 1385
" ... فيلم آموزشي ، فيلمي است كه بتواند اهداف از پيش تعين شده را به مخاطب منتقل و در راستاي ارتقاي فرهنگي او گام بردارد ... "
مجيد سرسنگي استاد دانشگاه – گفتگو با ستاد خبري جشنواره – اخبار مرتبط با جشنواره 37 – يك شنبه 6 آبان 1386 (http://festival.roshd.ir)
همچنين اين نوع نگاه را در برگزار كنندگان قبلي جشنواره و در سالهاي دورتر نيز مي توان يافت .
" ... فيلم آموزشي فيلمي است كه به شكلي به جنبه آموزش در آن بيش از جنبه هاي ديگر توجه شود . ديگر تفاوتي كه وجود دارد در نوع انتقال پيام است زيرا در اين نوع فيلمها معمولا پيام به صورت مستقيم تري بيان مي شود ... "
رحمت الله محرابي - مديركل دفتر تكنولوژي آموزشي ( سابق) - مصاحبه با روزنامه كار و كارگر در باره جشنواره بين اللملي رشد دوره 26 – 1375( بيست و ششمين جشنواره بين المللي رشد در آئينه مطبوعات – دفتر تكنولوژي آموزشي - 1375)
" ... فيلم آموزشي فيلمي است كه در درون خويش پيامي مستقر يا آشكار براي مخاطبين داشته باشد . اما در بحث تكنولوژي آموزشي در نظام آموزش و پرورش كشور به فيلمهاي آموزشي مي گوييم كه يا پيام علمي يا پيام تربيتي را منتقل كند ... "
مهدي مختاري مسئول برنامه ريزي جشنواره فيلم رشد – مصاحبه با روزنامه كارو كارگر در باره جشنواره بين المللي رشد دوره 26 – 1375( بيست و ششمين جشنواره بين المللي رشد در آئينه مطبوعات – دفتر تكنولوژي آموزشي - 1375)
اشتباه ديگري كه به نظر مي رسد مكررا تكرار مي شود فيلم آموزشي را مطابق با سينما دانستن يا از منظر سينما نگريستن است . سينما ، تلويزيون و مخصوصا فيلم آموزشي تفاوتهاي اساسي با يكديگر دارند . مسلما تلويزيون با سينما متفاوت است در عين حال كه شباهتهاي نيز با آن دارد . اما وقتي بحث در باره فيلم آموزشي است بايد وارد بستر تعليم و تربيت و نظريات مربوط به تكنولوژي آموزشي شويم . فيلم آموزشي را با سينما آموزشي يكسان دانستن اشتباهي است كه حتي در دوران اول تكنولوژي آموزشي در سطح دنيا نيز انجام نشده است . يكي از مهمترين دلايل اين امر عدم آشنايي برنامه ريزان ، مسئولان ، كارشناسان و فيلم سازان با مباحث تكنولوژي آموزشي است . همچنين در طي ساليان متمادي بيشتر از وجود علاقه مندان و فيلمسازاني استفاده شده كه به دليل ازدياد فارغ التحصيلان رشته هاي سينمايي و عدم وجود امكان فعاليت در زمينه هاي مورد علاقه اشان به دفتر تكنولوژي آموزشي هجوم آورده و در خوشبینانه ترین حالت سمت و سوي فيلمها را به سوي علايق شخصي و تفاسير غير علمي خود سوق دادند . نگاهي به نشريات روزانه سي و ششمين جشنواره رشد نشان مي دهد گرايش به سمت و سوي سينمايي در اين دوره به اوج خود مي رسد .
" ... به نظر من فيلم آموزشي جاذبه خاصي دارد به عبارت ديگر سينما به عنوان يكي از رسانه هاي جمعي به حساب مي آيد كه داراي پتانسيل بالايي است ، هيچ مقوله اي در سينما به اكران در نمي آيد مگر اينكه تاثيرش را بر مخاطب بگذارد ... "
احمد جولايي مدير كل دفتر تامين رسانه هاي آموزشي و دبير سي و ششمين جشنواره بين اللملي فيلم رشد – نشريه روزانه جشنواره 36 – شماره 8 – آبان ماه 1385
" ... بيايم موضوع فيلم آموزشي را به عنوان يك ژانر تصويري ، سينمايي و تلويزيوني ببينيم ... واقعيت اين است كه در ژانرهاي سينمايي و تصويري طبقه بندي خاصي براي فيلم آموزشي وجود ندارد ... "
امير هاشمي معاون جشنواره رشد و مدير اجرايي سي و ششمين جشنواره بين اللملي فيلم رشد – نشريه روزانه جشنواره 36 - شماره اول – 8 آبان 1385
در اين دوره بيشتر سوالات در باره فيلمهاي آموزشي و مباحث مرتبط با آن به سينما ختم مي شود ، تا جايي كه به تدريج فيلم هاي آموزشي رشد به سينماي رشد تغيير پيدا مي كند .
" ... آفاي حسن پور به نظر شما چه مشكلاتي برسر راه سينماي رشد قرار دارد ؟
حسن پور : تا دلتان بخواهد مشكلات سينمايي رشد و سينماي كودك فراوان است ... "
سيروس حسن پور كارگردان – مصاحبه با نشريه روزانه جشنواره 36 – شماره اول – 8 آبان ماه 1385
با توجه به همين ديدگاه است كه كم كم پيشنهاد اكران فيلمهاي آموزشي در سينما مطرح و به عنوان يكي ديگر از گزينه هاي مورد نظر اين ديدگاه مطرح مي شود .
" ... ما بايد فيلم هاي آموزشي را براي سانس هاي خاصي در سينما هاي كشور اكران كنيم ... "
سيد امير هاشمي معاون جشنواره رشد و مدير اجرايي سي و ششمين جشنواره بين اللملي فيلم رشد – نشريه روزانه جشنواره 36 - شماره اول – 8 آبان 1385
در حالي كه دست اندركاران سينماي ايران براي اكران فيلمهاي سينمايي كه به انگيزه جذب مخاطب ساخته شده اند با مشكلات خاص آن درگير هستند و سعي در آشتي دادن مخاطبان سينماي ايران با فيلمهاي ساخته شده يا در حال اكران را دارند ، اكران فيلمهايي كه در مراكز آموزشي نيز قادر به جذب دانش آموزان نيستند ، چگونه در سينما قادر به جذب مخاطبان خواهند بود . به نظر مي رسد در اين حالت مسئولان كنترل سالنهاي سينما تنها تماشاچيان اين فيلمها خواهند بود . به جاي پيشنهاداتي كه در عمل هيچگونه باز دهي و كارايي ندارد بهتر است مسئولان و دست اندركاران به فيلم آموزشي در بستر اصلي آن توجه كنند .
سرانجام گرايش به سينما در مورد فيلم آموزشي منجر به برگزاري همايشي در تايخ 18 شهريور ماه 1386 تحت عنوان " همايش علمي چشم انداز سينماي آموزشي و تربيتي " شد . در اين همايش كه به قصد به دست آوردن تعريفي از فيلم آموزشي و مسائل مرتبط با سينماي آموزشي تشكيل شده بود همانگونه كه انتظار مي رفت با توجه به شركت كنندگان و مباحث پيش بيني شده در آن هيچگونه تعريفي از فيلم آموزشي به دست نيامد و بحث ها نيز ارتباط چنداني با فيلم آموزشي نداشتند7 . به هر حال به نظر مي رسد فيلم آموزشي را به زور و توجيه به سينما چسباندن نتيحه مناسبي براي هيچ يك از دو طرف ماجرا نداشته باشد . تاريخچه توسعه اين دو رسانه تفاوت هاي آنها را نشان مي دهد هر چند مدير جشنواره اعتقاد دارند نگاه به جشنواره نسبت به سالهاي گذشته تغيير كرده است .
" ... نگاه متفاوتي كه گفتيد دقيقا در چه بخش هايي اعمال خواهد شد ؟
( احمد جولايي : ) بحث تعامل با سازمانهاي ديگر ، تاكيد بر نظم و انظباط و نگاه داوران در مرحله اول ( بازبيني ) حتما با اين نگاه جديد اعمال شده است . ضمن اينكه نگرش حديد و متفاوتي كاملا از هدفهاي سازمان وزارتي متبوع است كه نگاه آنها به رسانه عوض شده است . به عنوان مثال ما امسال با معاونت سينمايي وزارت ارشاد به مراتب بيشتر از سال پيش تعامل داشته ايم ... "
گفتگوي مهدي نصيري با دكتر احمد جولايي دبير سي و ششمين جشنواره بين اللملي فيلم رشد .
(http://www.qudsdaily.com/archive/1385/html/8/1385-08-14/page57.html)
ظاهرا اين نگاه جديد و متفاوت به جشنواره تعامل هر چه بيشتر با معاونت سينمايي وزارت ارشاد بوده است !
بعد از تحرير :
اما نقطه روشن جشنواره در صورتي كه به درستي برنامه ريزي ، برگزار و مورد ارزشيابي قرار گيرد بخش دانش آموزان فيلم ساز است . بخشي كه از سال 1382 ( در دوره سي و سوم ) به جشنواره اضافه شده است و ساخته هاي دانش آموزان فيلم ساز در آن شركت و مورد برسي قرار مي گيرد . هر چند توليد فيلم توسط دانش آموزان مستقيما در حيطه توليد فيلمهاي آموزشي كه ارزيابي و توسعه آن از اهداف جشنواره رشد مي باشد نيست اما تشويق و سياست گذاري جهت توليد فيلم توسط دانش آموزان فعاليتي ارزشمند است ، به دليل اينكه ساخت فيلم توسط ياد گيرنده فعاليتي است كه توسط خود او انجام مي شود و تجارب يادگيري كه از طريق ساخت فيلم براي دانش آموزان به دست مي آيد داراي نتايج متعدد ياد گيري است . ساخت فيلم توسط دانش آموزان ( مي تواند ) سبب قدرت تحليل ، انعطاف پذيري ، توسعه تفكر انتقادي ، حل مسئله ، توسعه تفكر پژوهشي ، فرضيه سازي ، كار در گروه و توسعه مهارتهاي ميان فردي شود كه از اهداف آموزشي و تربيتي آموزش و پرورش است .
اين مقاله به مناسبت سي و هفتمين جشنواره رشد تهيه شده بود كه چاپ آن ميسر نشد ، اما اكنون بعد از برگزاري جشنواره 37 و در آستانه برگزاري جشنواره 38 به نظر مي رسد متن مقاله هنوز پا بر جاست . نگارنده هنوز به متن مقاله معتقد است و به نظر مي رسد تغييري در ديدگاههاي هيچ يك از دو طرف حاصل نشده است .
نگارش :
احسان صباغي
===========================================
پی نوشت :
1- ديدگاه رشد گرا رويكردي در روانشناسي است كه اعتقاد دارد انسان مراحل مشخصي از رشد شناختي ، شخصيتي و اخلاقي را طي مي كند . رشدگرايان معتقد هستند در طي مراحل رشد اين سه بعد با يكديگر ارتباط متقابل دارند و نبايد توجه به يك بعد باعث حذف ابعاد ديگر شود . اين ديدگاه با نظرات انديشمنداني چون ژان پياژه ، لورنس كهلبرگ و اريك اريكسون پشتيباني مي شود . يكي از موارد مهمي كه توسط پياژه در ارتباط با رشد مطرح مي شود مراحل تفكر عيني و تفكر انتزاعي است (و اينكه يادگيرنده در كدام مرحله از رشد و تفكر مي باشد ) كه در بيشتر فيلمهاي آموزشي به دليل عدم اطلاع فيلمسازان آموزشي و حمايت كنندگان آنها با مباحث روانشناسي مخصوصا روانشناسي يادگيري رعايت نمي شود . اين گروه فيلمسازان معمولا معتقد هستند بايد مخاطب آموزش داده شود تا مفاهيم مورد نظر آنها را از نظر بصري بفهمند ولي به نظر مي رسد يك كلاس آموزشي براي دست اندركاران ساخت اينگونه فيلمها در ارتباط با مباحث روانشناسي كارگشاتر باشد و انها نياز بيشتري به آموزش داشته باشند . ( اين مسئله در هنگام انتخاب فيلمها و داوري جشنواره بين المللي فيلم هاي آموزشي رشد خود را به گونه اي ديگر نشان مي دهد. )
2 – نگارنده تعريفي از فيلم آموزشي با توجه به مفاهيم يادگيري در جزوه درسي كه در سال تحصيلي 84-85 به منظور تدريس درس توليد برنامه هاي تلويزيوني و درس توليد فيلمهاي آموزشي براي رشته تكنولوژي آموزشي دانشگاه آزاد اسلامي تهيه شده است ارايه كرده ام كه مبناي اين تعريف يك ساختار كلي بوده تا مخاطب قادر باشد تعاريفي كه از اجزا ء و عناصر اين ساختار ارايه مي شود را طبقه بندي كرده و بتواند جاي آن را در تعريف بيابد در نتيجه زودتر به يادگيري مورد نظر( در اتباط با مباحث درسي ) نزديك شود . چون نگارنده تا حدودي اعتقاد دارد فيلم يك عنصر يا شي مشخص ( مثل دايره يا ليوان ) كه قابل تعريف باشد نيست و پيچيدگي آن اجازه نمي دهد تا آن را با يك تعريف كاهش گرا ، تقليل دهيم . با توجه به مواردي كه اشاره شد اين تعريف عبارت است از : فيلم آموزشي يك سري تصاوير متحرك همراه با صدا است كه بر اساس هدف يا اهدافي مشخص در زماني معين براي مخاطب نمايش داده ميشود كه منجر به يادگيري يا ساخت دانش در مخاطب مي شود . ( اصطلاح ساخت دانش برگرفته از نقطه نظرگاه ساختن گرايي يا سازندگي درروانشناسي تربيتي است - كه آن را تحت تاثير ديدگاه پست مدرنيته مي دانند - . )
3 – سيبرنتيك يا علم فرمانش انسانها را شبيه مكانيسمهاي فرمان يار مي داند . مكانيسمهاي فرمان يار اطلاعات حاصل از محيط را با اطلاعات مرجع مقايسه مي كنند و اگر اختلافي موجود بود خود را تصحيح مي كنند ، مانند سيستم ترموستات .
4 – اين ديدگاه معتقد است دانش آموزان پردازشگران فعال اطلاعات هستند و دانش قبلي دانش آموزان بر همه فرايند هاي شناختي تاثير گذار است و يادگيري زماني رخ مي دهد كه اطلاعات جديد براي دانش آموزان با معنا باشد همچنين اين ديدگاه اعتقاد دارد نحوه يادگيري دانش آموزان با يكديگر متفاوت است .
5 – روانشناسي شناخت گرايي ديدگاهي است كه به نظر مي رسد مشتركات زيادي با روانشناسي انسانگرا دارد ، برخلاف رفتارگرايان كه يادگيري را بر اساس محرك و پاسخ توجيه مي كردند ، شناخت گرايان بر فرآيند هاي ذهني تاكيد دارند و ياد گيري را تغيير در ساخت شناختي فرد مي دانند ( ديد گاه خبر پردازي يا پردازش اطلاعات يكي از نظريات جديد تر در روانشناسي شناختي است . )
6 – ( در شرایط پست مدرن و ) با آمدن فناوري هاي نوين آموزشي شكل هاي متفاوتي از ارتباط و رابطه تجربه مي شود . به همين دليل مباحث مربوط به يادگيري نيز تحت تاثير آن قرا گرفته اند . امروزه با آمدن اينترنت و شبكه هاي ارتباطي روابط درون و برون كلاس دچار تغييرات زيادي شده است و بر اساس آن ارائه محتوا نيز شكل هاي گوناگوني به خود مي گيرد . اينترنت بزرگ راههاي اطلاعاتي را از دسترس مراكز دانشگاهي و سازمانهاي بزرگ پژوهشي خارج و آن را در اختيار همگان و مراكز كوچكتر علمي مثل كافي نت ها قرار داده است و مباحثي چون تعيين اهداف از پيش تعيين شده روز به روز مشكل تر به نظر مي رسد . در اين حالت مخاطبان در بسياري از موارد بر اساس نيازهايشان هدفها را در لحظه تعيين مي كنند ، در اين ميان نقش فيلمهاي آموزشي كه به صورت سنتي ارايه مي شد به مرور كم رنگ تر مي شود و به شكلي متفاوت تر اين فيلمها در دل برنامه هاي اينترنتي قرار گرفته اند و به گونه اي تعاملي تر در نرم افزارهاي چند رسانه اي مورد استفاده قرار مي گيرند .
7 – براي آشنايي با نقطه نظرات شركت كنندگان در اين سمينار مي توانيد به سايتهاي زير مراجعه كنيد :
http://www2.iran.com/fa/news/view/line-206/8606188533132346.htm خبرگزاري جمهوري اسلامي
http://www.iscanews.ir/fa/ShowNewsItem.aspx?NewsItemId=131106 خبرگزاري ايسكا نيوز
http://www.yjc.ir/Negaresh_site/FullStory/?Id=266750 باشگاه خبرنگاران
در اين سايتها خلاصه اي از نظرات خانمها : تهمينه ميلاني كارگردان ، پوران درخشنده كارگردان و آقايان : مهندس نويد رئيس سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزش و پرورش ، حميد رضا كفاش معاون سازمان پژوهش و برنامه ريزي ، دكتر جولايي مديركل دفتر تامين رسانه هاي آموزشي ، دكتر مختاباد معاون پژوهشي دانشكده هنر ، حميد رضا شرف الدين رئيس انجمن سينماي دفاع مقدس ، احمد طالبي نژاد نويسنده ، منتقد و فيلم ساز در باره سينماي آموزشي نقل شده است .
----------------------------------------------------------------------
منابع :
- روانشناسي تربيتي ( اصول و كاربرد ) – جان اي . كلاور ، راجر اچ . برونينگ – ترجمه : كمال خرازي - مركز نشر دانشگاهي - 1375
- مقدمه اي بر نظريه هاي يادگيري – بي . آر . هرگنهان ، متيو . اچ . السون – ترجمه : علي اكبر سيف – نشر دوران - 1377
- نظريه هاي برنامه درسي - جي . پي . ميلر - ترجمه : محمود مهر محمدي – انتشارات سمت – 1379
- مقدمات تكنولوژي آموزشي – محمد احديان ، عمران رمضاني ، داود محمدي – انتشارات آييژ – 1379
- طراحي نظامهاي آموزشي – اي . جي . زمي زفسكي – ترجمه هاشم فردانش – انتسارات سمت – 1379
- روانشناسي پرورشي – علي اكبر سيف – انتشارات آگاه - 1380
- آموزش و پرورش در شرايط پست مدرن – محمد رضا آهنچيان – انتشارات طهوري - 1382
- تاثير فيلم آموزش مفاهيم علوم ابتدايي سال پنجم بر پيشرفت تحصيلي دانش آموزان سال پنجم – پژوهش – احسان صباغي – 1383
- توليد فيلم و برنامه هاي تلويزيوني – جزوه درسي – احسان صباغي – دانشكده تربيت معلم دانشگاه آزاد – 1384
اهل كاشانم