متن زیر که حدود هشت سال پیش تهیه شده بررسی و نقد کتاب درسی « تولید و کاربرد مواد آموزشی » تالیف آقای دکتر محمد حسن امیر تیموری است که جهت تدریس در رشته کودکیاری هنرستانهای کشور تالیف شده است.
************************************************
بررسی کتاب درسی « تولید و کاربرد مواد آموزشی »
- در صفحه 22 کتاب در باره « ارتباطات آموزشی » آمده است:
" معلمان در کلاس درس، دانش و تجربه خود را از طریق برقراری ارتباط به فراگیران منتقل می کنند. فرآیند یادگیری از طریق ارتباط را اصطلاحا ارتباطات آموزشی می نامند. در الگوی ساده ارتباط آموزشی بالا عناصر زیر دیده می شود. "
فرآیند یادگیری و الگویی که پس از آن توسط مولف محترم ارائه شده است فقط ارتباط در کلاس درس را مد نظر دارد. امروزه با آمدن کامپیوتر و محیط های مجازی، بسیاری از ارتباطات به صورت مجازی اتفاق می افتد و یادگیری در ارتباط با ارتباطات آموزشی منحصر به کلاس درس و تخته سیاه نیست، ارتباط در محیط های مجازی یکی از مواردی است که مولف به آن توجه نکرده است.
صفحه های 29، 30، 31، 32 و 33، نقش حواس در یادگیری – مخروط تجارب یادگیری دیل
در این قسمت مولف به نقش و درصد انتقال اطلاعات توسط حواس انسان اشاره کرده است ( 75% بینایی، 12% شنوایی، 3% بویایی، 3% چشایی ) این مقادیر احتمالا صحیح است و در منابع متعددی به آن اشاره شده است ولی به نظر می رسد درصد اطلاعاتی که توسط یک حس دریافت می شود دلیل بر عمیق بودن یادگیری نیست. مولف در ادامه با استفاده از مخروط « ادگار دیل » قصد دارد نقش حواس در یادگیری و نقطه نظرگاه « ادگار دیل » در یادگیری را با یکدیگر مرتبط سازد اما به نظر می رسد تحلیل مناسبی ارائه نکرده باشد. این مخروط که در حقیقت از مراحل رشد « پیاژه » اخذ شده است، تجارب یادگیری را از عینی به ذهنی تقسیم بندی کرده است. پیاژه معتقد است کودک پس از گذر از مرحله عینی وارد مرحله تفکر انتزاعی که مرحله تحولی بالاتری است می شود. در دیدگاه روانشناسی تحولی پیاژه تا وقتی کودک در مرحله عینی قرار دارد مفاهیم انتزاعی را به خوبی درک نمی کند اما پس از ورود به مرحله تفکر انتزاعی انسان قادر به درک مفاهیم انتزاعی می شود.
به نظر می رسد عینی بودن تجربه ( مخصوصا در سنین حدود بالای 12 سال ) ارتباط زیادی با عمیق بودن و پایدار بودن آن نداشته باشد در مرحله تفکر انتزاعی انسان قادر به درک مفاهیم انتزاعی می شود در حالی که در مرحله تفکر عینی، آنچه عینی است درک می کند در نتیجه درک او با توجه به اینکه در سطوح پایین تری قرار دارد و هنوز مفاهیم انتزاعی را متوجه نمی شود به نظر می رسد عمق کمتری دارد. در نتیجه آنچه از دیدگاه پیاژه و به نوعی دیگر از مخروط دیل می توان استفاده کرد این است که برای مخاطبینی که در مرحله تفکر عینی هستند از تجارب عینی و برای یادگیرندگانی که از این مرحله عبور کرده اند می توان از موارد عینی و انتزاعی استفاده کرد.
به نظر می رسد انباشت اطلاعات ( که توسط حس بینایی منتقل می شود ) مسئله اصلی یادگیری نیست. امروزه معتقدند کدهای زبانی، گفتگو ( گفتمان ) و کلمات که انتزاعی هستند و واقعیت عینی ندارند و کارکرد نشانه شناسی قوی دارند نقش بسیار زیادی در یادگیری دارند. روانشناسان پیرو دیدگاه سازندگی ( ساختن گرایی ) بیشتر با توجه به نظرات ویگوتسکی معتقد هستند بحث ها و گفتگو ( گفتمان ) در گروه های کوچک یادگیری که سبب ساخت دانش و ساخت ذهنی می شود یادگیری عمیق تری برای مخاطبان به ارمغان می آورد. همچنین روانشناسان انسانگرا که تحت تاثیر نظریات مازلو و کارل راجرز هستند نیز اعتقاد به یادگیری در گروه های کوچک و اکتشاف معنی شخصی دارند.
صفحه 35 ، مفهوم یادگیری
در این قسمت تعریفی که از یادگیری ارائه شده از دیدگاه رفتارگرایی اخذ شده است و دیدگاه کتاب هم با توجه به تاکید خاصی که به ابزار دارد نشانگر غلبه رفتارگرایی بر کتاب است. با توجه به مباحث قبلی و تحولی که تعاریف یادگیری داشته اند تعریف کتاب از یادگیری به روز نیست.
صفحه 71 ، اصول و فنون تولید رسانه های آموزشی
با اینکه تیتر این فصل عنوان کلی « اصول و فنون تولید رسانه های آموزشی » را در بر دارد، مولف تنها به اصول گرافیکی، ترکیب بندی، رنگ آمیزی اشاره کرده است در حالی که رسانه ها و تولید آن گستردگی فروانی دارند.
صفحه 65 ، انتخاب نوع رسانه آموزشی
کتاب: " در این مرحله، معلم باید بر اساس مشخصات، مزیت ها و محدویت های رسانه های آموزشی که در فصل های قبل به طور مشروح مورد بحث و بررسی قرار گرفته است نوع رسانه آموزشی را انتخاب کنند. "
بر خلاف متنی که در کتاب آمده است تا صفحه 65 در باره مشخصات، مزیت ها و محدویت های رسانه های آموزشی بحثی نشده است و فقط در باره رسانه های ترسیمی توضیح داده شده است. به نظر می رسد این پاراگراف کتاب مستقیما از متن منبع اصلی بدون هیچ تغییری استفاده شده است بدون توجه به اینکه با مطالبی که برای تالیف این کتاب انتخاب شده هماهنگ و تصحیح شود.
صفحه 200 ، روش نصب عکس روی مقوا
کتاب: " ... ب – با استفاده از خط کش و گونیا یک قطعه مقوای چهار گوش را که از هر طرف cm 10 بزرگتر از عکس مورد نظر است ببرید ... "
با توجه به اندازه عکس هایی که فراگیران انتخاب می کنند اندازه های حاشیه های دور عکس نیز متفاوت خواهد بود همانگونه که درعکس هایی که توسط خود مولف نیز برای چاپ در کتاب انتخاب شده و در صفحه بعد، چاپ شده است مشاهده می شود با توجه به اندازه عکس ها حاشیه های آن cm 5، cm 3.5 و cm 6.5 در نظر گرفته شده است.
صفحه های 209 – 213 ، اسلاید و فیلم استریپ
امروزه استفاده از این نوع فیلم استریپ منسوخ شده است و تقریبا به تاریخ پیوسته است و بیشتر از نرم افزارهایی شبیه پاور پوئینت برای ارائه عکس و مطلب استفاده می شود و در موارد نادری از اسلاید استفاده می شود اما در کتاب به این مسئله توجه نشده است.
صفحه 214 ، کوپ ها و میکروسکوپ ها
امروزه میکروسکوپ های الکترونیکی و کامپیوتری جدیدی به بازار آمده است که مستقیما یا توسط کامپیوتر تصاویر آنها دیده می شود و در صورت لزوم می توان روی آنها عملیاتی انجام داد و می توان تصاویر آنها را توسط دستگاههای مخصوص روی پرده نمایش داد. اطلاعات کتاب در مورد به روز نیست.
صفحه 233 ، بلندگو ( به عنوان یک رسانه شنیداری در کتاب معرفی شده است )
کتاب: " ... کار بلندگو عموما تقویت صدا میباشد ... "
تقویت صدا توسط دستگاه های آمپلی فایر انجام می شود و بدون مدارهای تقویت کننده بلندگو قادر به تقویت صدا نیست. کار اصلی بلندگو تبدیل انرژی الکتریکی به انرژی مکانیکی است و معمولا بلند گو به تنهایی به عنوان یک سیستم مستقل تلقی نمی شود بلکه توسط سیستم هایی که بوسیله آن استفاده می شود معنا پیدا می کند. با توجه به توضیحاتی که در کتاب آمده به نظر می رسد سیستم صوتی مد نظر مولف بوده است که برای سمینارها و جلسات استفاده می شود.
صفحه های 233 و 234
تصاویر این صفحات مربوط به بلند گوهای یک سیستم سوراند است ( که معرفترین آن درایران دالبی دیجیتال است ). در مورد این سیستم و چگونگی طرز کار و چینش بلندگوهای آن در کتاب هیچگونه توضیحی داده نشده است اما مدلها و بلندگوهای مربوط به آن سیستم، در زیر تصاویر چاپ شده است و معلم هنگام تدریس چون با آنها آشنا نیست پاسخگوی سوالات دانش آموزان در باره شکل های مورد نظر نخواهند بود مگر اینکه مولف قصد داشته باشد برای ایجاد سوال، زمینه ای برای پژوهش و تحقیق فراگیران جهت جمع آوری مطالبی مربوط به این سیستم فراهم کند.
صفحه 235 ، تولید مواد آموزشی شنیداری
امروزه برای تولید مواد آموزشی شنیداری، به غیر از ضبط صوت که مولف در کتاب معرفی کرده است در بسیاری از مواقع از کامپیوتر و نرم افزارهای ضبط و میکس صدا استفاده می شود.
صفحه های 250 و 251 ، مجموعه اسلاید ناطق، فیلم استریپ ناطق
همانگونه که در قسمت اسلاید و فیلم استریپ هم توضیح داده شد، استفاده از فیلم استریپ منسوخ و در موارد نادری از اسلاید استفاده می شود. امروزه بیشتر از نرم افزارهای ارائه تصویر و مطلب شبیه به پاورپوئینت که قابلیت ضبط و ارائه صدا را نیز دارد استفاده می شود که در هیچ قسمت کتاب به آن اشاره ای نشده است.
صفحه 252 ، فیلم متحرک
کتاب: " باید متذکر شد که با ورود فیلم متحرک به عرصه و فرآیند تعلیم و تربیت به نوبه خود خود یک انقلاب آموزشی ایجاد کرد و کاربرد فیلم های آموزشی را باز شدن پنجره کلاس به جهان آزاد تلقی کردند. "
آیا سیر تحول و تاریخچه تکنولوژی آموزشی متن پارگراف بالا را تائید می کند؟ پرفسور لویز التون سیر تحول تکنولوژی آموزشی را به سه دوره تقسیم می کند. در طی این سه دوره فرآیند تکنولوژی آموزشی از آموزش جمعی به آموزش گروهی توسعه یافته است. او در این تقسیم بندی تحول تکنولوژی آموزشی را از نگاه ابزاری به آن تا نگاه انسانگرایانه مد نظر داشته است در مرحله اول یا آموزش جمعی یا آموزش توده ای شاید برای عده ای تصور بر این بوده که با ورود فیلم های آموزشی انقلابی در آموزش و پرورش بوجود آمده است. در این مرحله آموزش با وسایل ارتباطی همچون فیلم و تلویزیون در امر تعلیم و تربیت روبرو بوده است اما پژوهشها نشان داد نهضت آموزش جمعی موفقیت زیادی در رسیدن به اهدافش کسب نکرد. این روش ها اکثرا به هدف های آموزشی محدودی دست می یافتند و برای رسیدن به اکثر هدفهای شناختی مناسب نبودند. همچنین دانش آموزان را منفعل و غیرفعال بار می آوردند و حالت تعاملی مناسبی نیز نداشتند. شبکه های کابلی و تلویزیون آموزشی که در اوج پیشرفت مرحله آموزش جمعی بوجود آمدند امروزه تعطیل یا از دامنه فعالیت آنها کاسته شده است و در مواردی به صورت تلویزیون مدار باز به فعالیت خود ادامه می دهند. دلیل دیگر عدم موفقیت این فیلم ها عدم توجه به مراحل رشد مخاطب و یا به عبارتی عدم مخاطب محوری بود. در بسیاری از کشورها این فیلم ها به جای مخاطب برای دستگاههای موجود در مدارس ساخته می شد. چون در شروع تولید دستگاهی نمایش فیلم، تعداد زیاد مدارس، بازار گسترده و اقتصادی مناسبی را در اختیار تولید کنندگان دستگاه های نمایش فیلم ها قرار داده بود. امروزه بیشتر تحت تاثیر رویکردهایی مانند سازندگی ( ساختن گرایی ) به فعالیت های گروهی بها داده می شود. همچنین روانشناسان انسانگرا تحت تاثیر نظرات مازلو و راجرز اعتقاد به یادگیری در گروه هایی که به همین منظور تشکیل شده اند دارند. در این گروه ها با استفاده از تکنیک های پویایی گروهی و توسل و تعامل و تاثیرگذاری افراد بر یکدیگر و اکتشاف معنی شخصی، فراگیران به یادگیری مورد نظر دست می یابند در نتیجه هنگام استفاده از این روشها نیاز به سخت افزار مشخصی وجود ندارد و به جای تاکید بر هرگونه سخت افزار و نرم افزار بیشتر به روشها و تکنیک ها توجه می شود.
به هر حال به جای استفاده از شکل کلاسیک ارائه فیلم آموزشی در کلاس درس می توان با نمایش فیلم های کوتاه چند دقیقه ای در گروهای کوچک یادگیری شرایطی را ایجاد کرد تا دانش آموزان از طریق بحث و گفتکو در باره اطلاعات ارائه شده خودشان به ساخت ذهنی مفاهیم از طریق ساخت دانش دست یابند.
صفحه 253 ، انواع فیلم متحرک
کتاب: " ... چهار نوع از رایج ترین فیلم ها عبارتند از:
1- فیلم های 8 میلمتری ...
2- فیلم های 16 میلیمتری، اغلب فیلم های آموزشی در این اندازه تهیه می شوند زیرا پروژکتورهای آن قابل حمل و گردش در کلاسها و اماکن مختلف بود... "
فیلم های mm 8 و mm 16 از رایجترین فیلم ها نیستند. سال های سال است که با آمدن فیلم های ویدیویی به مرور استفاده از فیلم های 8 میلیمتری منسوخ شده اند و استفاده از فیلم های 16 میلیمتری هم تقریبا به کنار گذاشته شده است و کارهای سینمایی نیز با فرمت 35 میلیمتری و 70 میلیمتری تهیه می شوند و امروزه با آمدن دوربین های دیجیتالی بسیاری از فیلم ها نیز به این طریق تهیه می شوند به گونه ای که به نظر می رسد در آینده ای نزدیک این دوربین ها جایگزین دوربین های آنالوگ شوند. هم اکنون بسیاری از کارهای آماتوری، تلویزیونی و آموزشی توسط فرمت ویدیویی تهیه می شود.
صفحه 254 ، پروژکتور فیلم متحرک
کتاب: " در شکل تصویر انواعی از پروژکتورهای فیلم متحرک را مشاهده می کنید در این قسمت به شرح عامترین مشخصه های پروژکتورهای فیلم های مختلف و کارخانه های متفاوت می پردازیم. "
در شکل فقط یک نوع پروژکتور نشان داده شده و مشخصه های آن نیز توضیح داده نشده است. به نظر می رسد این پاراگراف کتاب نیز مستقیما از متن منبع اصلی بدون هیچ تغییری استفاده شده است بدون توجه به اینکه با مطالبی که برای تالیف این کتاب انتخاب شده هماهنگ و تصحیح شود. علاوه بر آن به نظر می رسد با توجه به رشته تحصیلی فراگیران و حجم زیاد کتاب، نیازی به شرح و توضیح مشخص های پروژکتورهای مختلف نباشد.
صفحه 264 ، دستگاه های ضبط و پخش ویدئو
کتاب: " دستگاههای ویدئو معمولا در دو شکل حلقه ای و کاست ساخته می شوند که نوع کاست آن رایج تر است... "
نوارهای حلقه ای که به امپکس معروف بودند دیگر استفاده نمی شوند. ( نوارهای حلقه ای در ایران به دلیل نام کارخانه آن به امپکس معرف بودند. به همین دلیل به قسمتی هم که ضبط نوارهای ویدیویی در آن انجام می شد قسمت امپکس می گفتند )
صفحه 266 ، انواع ویدئو
کتاب: " ویدئو ها را از لحاظ نوار به دو دسته تقسیم می کنند الف: حلقه ای ب: کاست "
همانگونه که در قسمت قبل نوشتم نوارهای حلق ای از دور خارج شده اند.
کتاب: " نوارهای کاست نیز اندازه ها و انواع مختلف دارند
1- کاستهای یوماتیک ... 2- کاستهای بتاماکس ... 3- کاست های VHS ... 4- کاستهای 8 میلیمتری ... "
امروزه کاست های یوماتیک مورد استفاده قرار نمی گیرد و نوارهای بتاکم جایگزین آنها شده است که به تدریج نیز نوارهای دیجیتالی DV دارند جایگزین نوارهای بتاکم می شوند. نوارهای بتاماکس هم از دور خارج شده اند.
صفحه های 273 تا 288 ، رایانه
با توجه به اینکه احتمالا درسها و کتابهای دوره متوسطه به صورت نظام دار و سیستمی طراحی شده و مباحث مربوط به کامپیوتر در درسهای جداگانه ای برای فراگیران پیش بینی شده است، با توجه به حجم کتاب به نظر می رسد صفحات 273 تا 288 که در آن مباحثی مربوط به ساختار کامپیوتر در آن ارائه شده اضافه است. پیشنهاد می شود همانگونه که مولف در صفحات 288 تا 291 نمونه هایی از کاربردهای آموزشی رایانه را توضیح داده است در صورت نیاز موارد استفاده از نرم افزارهای چند رسانه ای و چگونگی طراحی آنها را شرح دهند.
صفحه 314 ، مجموعه های چند رسانه ای
کتاب: " از مجموعه های چند رسانه ای مهم به موارد زیر می توان اشاره کرد.
الف – آزمایشگاه زبان ب – بسته های آموزشی "
در توضیحات این قسمت هیچگونه اشاره ای به نرم افزارهای آموزشی چند رسانه ای کامپیوتری و چگونگی طراحی آن نشده است. همچنین در قسمت کامپیوتر هم به این مورد اشاره نشده است. نیاز به توضیح مجدد نیست که امروزه با آمدن کامپیوتر و استفاده گسترده از آن، نرم افزارهای چند رسانه ای نیز به صورت گسترده ای طراحی و مورد استفاده قرار می گیرند.
صفحه های 325 و 326 ، شاتر ( پلک ) و دیافراگم دوربین عکاسی
توصیفی که کتاب در باره شاتر و دیافراگم ارائه داده است تفاوت و عملکرد آنها به خوبی توضیح نمی دهد.
به طور کلی شاتر مدت زمان نور دهی فیلم را معین می کند و دیافراگم حجم نور ورودی تنظیم می کند
صفحه 327 ، فیلم عکاسی
کتاب: " ... ابتدا تصویر از لنز روی فیلم ثبت می شود که معمولا پس از ظهور و چاپ تبدیل به عکس می شود ... "
به نظر می رسد متنی شبیه متن زیر بهتر موضوع مورد نظر را شرح می دهد.
هنگامی که نور صحنه یا سوژه مورد نظر از لنز عبور کرد، تصویر آن روی فیلم حساس به نور ثبت می شود و پس از ظهور و ثبوت فیلم، تصویر روی کاغذهای حساس به نور چاپ می شود.
صفحه های 318 تا 342 ، مطالب مربوط به عکاسی
امروزه دوربین های دیجیتال به سرعت در حال جایگزین شدن به جای دوربین های آنالوگ هستند و دوربین های آماتوری خانگی دیجیتال نیز تقریبا جایگزین دوربین های آنالوگ خانگی شده اند و بیشتر عکاسان حرفه ای برای تصحیح رنگ، روتوش، ادیت و ایجاد جلوهای ویژه و هنری از نرم افزارهای مانند فتوشاپ استفاده می کنند اما در مطالب مربوط به عکاسی و عکسبرداری کتاب به این مطالب اشاره نشده است و فقط ساختار دوربین های آنالوگ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند و مباحث این قسمت مانند بیشتر مطالب کتاب به روز نیستند.
صفحه 343 ، تولید اسلایدهای آموزشی
امروزه علاوه بر تهیه اسلاید های آموزشی توسط دوربین های آنالوگ ( که روز به روز استفاده از این دوربین ها کاهش پیدا می کند ) با استفاده از دوربینهای دیجیتال و نرم افزارهای کامپیو تری ارائه مطلب و عکس مانند پاورپوئینت، اسلایدهای آموزشی تهیه می شود. اما در کتاب به آن اشاره ای نشده است.
برخلاف تیتر « تولید اسلایدهای آموزشی » توضیحاتی که کتاب ارائه داده مربوط به تکنیک های عکاسی است و به روند تولید اسلایدهای آموزشی اشاره ای نشده است.
صفحه 349 ، فیمبرداری ( فصل 19 )
به نظر می رسد مولف برای مسئله فیلمبرداری اهمیت زیادی قائل شده که فصل جداگانه ای را علاوه بر قسمتی که به فیلم اختصاص داده است برای فیلمبرداری نیز در نظر گرفته است.اما بهتر بود مولف به جای فیلمبرداری عنوان فیلمسازی یا فیلم آموزشی را انتخاب می کرد و به صورت مختصر فرآیند پیش تولید، تولید و پس از تولید را توضیح می داد تا اینکه مستقیما وارد قسمت تولید شده و از قسمت تولید هم مبحث فیلمبرداری را مد نظر قرار دهد. هر چند با مطالعه کامل فصل متوجه برداشت اشتباه مولف از این مقوله می شویم، آنجایی که مولف فیلمنامه و سناریو را هم در قسمت فیلمبرداری قرار داده است حتما به تصور اینکه برای فیلمبرداری نیاز به فیلمنامه است.
صفحه 351 ، فیلمبرداری با دوربین ویدئو
معمولا به عمل ثبت تصویر بر روی نوار مغناطیسی « تصویربرداری » و به عمل ثبت تصویر بر روی مواد حساس به نور « فیلمبرداری » می گویند.
صفحه 353 ، حرکت تراک ( track ) و دالی ( dolly )
معمولا وقتی دوربین به سمت چپ یا راست حرکت می کند به آن حرکت تراک می گویند ولی در حرکت درونی لنز یعنی حرکت زوم، تصور حرکت به سمت جلو و یا عقب ایجاد می شود که به آن زوم این و زوم اوت یا زوم بک گفته می شود و هنگامی که دوربین به سوژه نزدیک و یا دور می شود به آن دالی می گویند.
صفحه 354 ، ضبط صدا
اگر ضبط صدا توسط ضبط های معمولی انجام شود ( طبق آنچه مولف در کتاب اشاره کرد ) مسئله سینک کردن صدا و تصویر بوجود می آید.
صفحه 354 ، نورپردازی
در شکل های مربوط به نورپردازی، تصویری که تحت عنوان نورپردازی ساده با سه نورافکن ثبت شده است نورها اشباه نام گذاری شده اند، در نورپردازی مثلث، سه نور با نامهای نور اصلی یا کلیدی ( Key Light )، نور فرعی یا پر کننده ( Fill Light ) و نور پشتی ( Back Light ) وجود دارد. اما در شکل به جای دو نور اصلی و فرعی از نامهای نور اصلی چپ و نور اصلی راست استفاده شده است، اما در شکل سمت چپ که از منبع اصلی اقتباس شده و ترجمه نشده است نامها درست به کار رفته اند.
در پایان به نظر می رسد شکل و فرم ارائه مطالب کتاب، ساختار مناسبی ندارد، مباحثی از آن اشتباه علمی دارد و بسیاری از مطالب مورد استفاده به روز نیستند.
نگارش:
احسان صباغی
مهر ماه 1386
اهل كاشانم